Rutas migratorias en risco: o debate sobre a enerxía eólica mariña en España e o seu impacto nas aves
O Goberno español deu un paso significativo no seu compromiso coas enerxías renovables ao designar ao redor de 5.000 quilómetros cadrados do océano como zonas cun alto potencial para a construción de estruturas eólicas mariñas. Con todo, esta medida non estivo exenta de controversia, xa que organizacións ambientais, como é o caso de SEO/BirdLife, expresaron a súa preocupación por como estes muíños mariños poden chegar a afectar as rutas das aves mariñas.
En particular, a demarcación Noratlántica, que concentra o 54% do espazo reservado á eólica offshore en España, suscitou inquietudes debido á súa relevancia para a biodiversidade mariña. Aínda que representa só o 0,46% do total, a súa importancia ecolóxica é indiscutible. SEO/BirdLife insta a resolver estas discrepancias e a levar a cabo o desenvolvemento de enerxías renovables no mar con precaución para evitar danos á biodiversidade mariña do país.
A migración de aves mariñas ao longo das costas españolas durante o outono e a primavera é un fenómeno de gran relevancia. O corredor migratorio formado nas costas de Galicia e Asturias considérase un dos máis importantes do mundo. Non só aves mariñas, senón tamén aves terrestres atravesan esta zona nas súas migracións pola península ibérica. É imperativo avaliar a súa importancia e determinar a presenza de especies invernantes para garantir a súa protección.
Aínda que tanto a Unión Europea como as administracións públicas españolas están a mostrar un maior interese nas enerxías eólicas mariñas, o enfoque en aeroxeradores flotantes, unha alternativa menos desenvolvida, expón desafíos adicionais en termos de impacto ambiental. Requírese unha coidadosa planificación e avaliación para mitigar calquera efecto negativo na biodiversidade mariña. Sen embargo, aínda que as augas de España son xeralmente máis profundas que as doutros países da contorna, o desenvolvemento eólico mariño en España enfocarase principalmente en aeroxeradores flotantes, unha alternativa menos avanzada e menos desenvolvida.
O Goberno español autorizou desta forma a implementación de enerxía eólica cunha potencia máxima de 3 gigavatios para o ano 2030, establecendo zonas de alto potencial para o desenvolvemento da enerxía eólica mariña (ZAPER) nos plans de ordenación do espazo marítimo (POEM) que foron aprobados no Consello de Ministros do martes 28 de febreiro. Pero, é fundamental garantir que este desenvolvemento leve a cabo de maneira responsable, considerando o impacto na biodiversidade e outras actividades mariñas como a pesca sostible.
Organizacións como SEO/BirdLife estiveron loitando por enerxías renovables responsables desde a creación do primeiro parque eólico en España en 1993 e no medio doutro corredor migratorio importante, o do Estreito de Xibraltar. A organización, preocupada pola localización dalgunhas destas ZAPER, solicitou ao Executivo que evite solapamentos con zonas relevantes para a biodiversidade, aproveite o traballo realizado (pioneiro en Europa) e teña en conta a afección ás aves.
A pesar de que os aeroxeradores flotantes son capaces de chegar a profundidades máis grandes, o seu uso actualmente limítase a áreas de plataforma continental que, no caso do litoral español, son máis estreitas e teñen unha maior riqueza biolóxica que outras áreas do norte de Europa que xa teñen desenvolvemento eólico mariño.
Pero, para mellorar a comprensión e a modelización dos efectos das instalacións de enerxías renovables na conservación da natureza, é necesario reforzar as investigacións e seguimentos rigorosos e independentes no mar, prestando especial atención ás rutas de migración, as zonas de reprodución e as áreas de alimentación das aves, como indica a organización SEO/BirdLife.
Outras actividades desenvolvidas no medio mariño, especialmente a pesca con artes tradicionais ou sostibles, tamén poden verse afectadas pola presenza de infraestruturas de enerxías renovables. Por tanto, é esencial considerar e incluír estes efectos combinados nas avaliacións, especialmente nos plans de ordenación do espazo mariño. Un uso inadecuado de recursos renovables no mar pode empeorar os efectos prexudiciais sobre a biodiversidade que xa están a ser causados por outros usos insostibles, e que as autoridades públicas deben abordar.
Para reducir o seu impacto ambiental e maximizar os seus beneficios sociais, é necesaria unha planificación adecuada baseada no mellor coñecemento científico e vinculante. Non será factible garantir un desenvolvemento sostible da enerxía mariña sen comprometer a biodiversidade sen esta base. É crucial aprender das experiencias pasadas e evitar repeticións de erros na planificación e execución de proxectos eólicos mariños. A protección da biodiversidade mariña debe ser unha prioridade na transición cara a unha economía máis sostible e resiliente.
Desde 2007 ano no que se aprobou o Real Decreto 1028/2007, do 20 de xullo, polo que se establece o procedemento administrativo para a tramitación das solicitudes de autorización de instalacións de xeración eléctrica no mar territorial, España ten establecida unha regulación estatal clara para guiar o uso responsable das enerxías renovables no mar. A través dun Estudo Estratéxico do Litoral, o Goberno estableceu zonas adecuadas e zonas prohibidas para o desenvolvemento eólico no mar. Sen embargo, é necesario ampliar e adaptar este punto de partida aos cambios normativos, especialmente en canto a cuestións competenciais, pero xa ofrece un marco de protección que brinda seguridade xurídica e que non debe relaxarse en ningún momento. A zonificación que se incluíu nos borradores dos Plans de Ordenación do Espazo Marítimo (POEM) publicados e aínda en proceso non pode reducir a protección da biodiversidade.
A localización recollida polos POEM debe establecerse mediante unha planificación previa e participación cidadá, co obxectivo de obter o maior beneficio social e económico para o territorio e unha restauración óptima ao final da vida útil das instalacións. O despregamento renovable no medio mariño debe executarse sobre a base do principio de precaución, xa que se trata dunha ocupación industrial do medio natural e non hai suficiente información sobre as consecuencias para a biodiversidade mariña.
Para iso, é necesario ampliar a zonificación ambiental actual incluíndo áreas protexidas pola Rede Natura 2000 no mar e as súas áreas de influencia, así como áreas de interese identificadas en proxectos en curso, como LIFE IP Intemares. Segundo explica desde SEO/BirdLife, é preciso crear un novo mapa de sensibilidade para as aves que son especialmente sensibles ás centrais eólicas e abordar este problema desde a perspectiva do mar.
O estudo do impacto ambiental de varios parques eólicos mariños é un dos puntos máis relevantes para comprender a susceptibilidade das aves mariñas á colisión con aeroxeradores en canto ás alturas de voo. É un campo en desenvolvemento no que se realizaron poucos estudos con observación directa desde embarcacións, que non inclúen condicións meteorolóxicas adversas, que son as máis relevantes xa que a altura de voo xa que estas poden aumentar, especialmente para procelariformes (pardelas, paíños, petreles etc.).
Tal e como demandan as organizacións ecoloxistas, os promotores dos parques eólicos mariños deberían presentar proxectos viables tanto desde un punto de vista social como ambiental, mediante un estudo de impacto ambiental minucioso que, entre outras cousas, analice de maneira adecuada as alternativas, o impacto na biodiversidade e os efectos acumulativos e sinérxicos en conxunto con outros proxectos ou actividades na zona, xa sexan de xeración renovable ou non. Para iso, sería importante evitar situacións similares ás que se están experimentando no ámbito terrestre, onde se propuxeron proxectos en áreas de gran valor ecolóxico con base en estudos de impacto ambiental insuficientes e, en ocasións, fragmentados.
Do mesmo xeito, sería crucial que os organismos públicos responsables de avaliar os estudos de impacto ambiental dispoñan dos recursos adecuados, tanto materiais como humanos, para enfrontar as características e a carga laboral relacionada co desenvolvemento eólico mariño. Isto vai en consonancia co cumprimento da normativa ambiental por parte dos promotores en todas as etapas do proxecto, mesmo no seu posterior desmantelamento.
Estes proxectos poden afectar de diversas maneiras á avifauna xa que poden interferir, principalmente, no seu desprazamento. Durante a construción, o funcionamento e o desmantelamento das instalacións enerxéticas, as aves ao desprazarse poden sufrir molestias debido á presenza de estruturas e infraestruturas asociadas ou actividade humana. O tráfico marítimo adicional durante a construción e posteriormente para mantemento pode ter efectos graves. Debido ao fincado de pilótelos e á transmisión do ruído de rotación das pas das turbinas á columna de auga, a contaminación acústica pode ser particularmente problemática para os peixes e os cetáceos.
As instalacións de enerxía renovable en alta mar, especialmente os parques eólicos, poden causar mortalidade por colisión para especies sensibles, especialmente se están mal situadas ou mal deseñadas. É necesario colaborar coas instalacións en alta mar no seguimento de colisións para validar as predicións dos modelos de risco de colisións e desenvolver solucións de mitigación. É importante ter en conta que as aves mariñas son animais de longa duración cuxo parámetro demográfico máis sensible é a supervivencia adulta, polo que os factores que causan mortalidade directa poden ter un impacto máis significativo nas súas poboacións.
Outra das maneiras nas que estes poden afectar as aves é os efectos barreira. Estes, causados polos dispositivos instalados, en particular as turbinas eólicas (tanto illadas como combinadas) que interrompen ou desvían as liñas de voo ou outras ligazóns entre as áreas de alimentación, afectan o descanso e nidificación, ás rutas migratorias que poden verse bloqueadas, o que resulta nun maior gasto de enerxía para as especies mentres se desvían ao redor das estruturas.
As infraestruturas de rede eléctrica conectadas ás plantas, como o cableado submarino e os tendidos eléctricos, tamén poden producir efectos negativos sobre a fauna e os hábitats mariños inclúen perturbacións e danos ao hábitat, incluída a xeración de campos electromagnéticos e radiación térmica, que poderían afectar as especies migratorias.
O centro de Investigación e Conservación da Biodiversidade, Cory’s, levou a cabo o seguimento e marcaxe con GPS de paíños europeos na costa asturiana durante o verán de 2023. Segundo informaron, “os movementos entre exemplares mostran certa variabilidade: todos eles alimentáronse nalgún momento nos límites de plataforma continental, pero tres deles percorreron unha distancia maior para alcanzar os cantís franceses. De maneira paralela, todos os exemplares seguiron a costa nunha ou outra dirección e un deles mesmo chegou a penetrar na Ría de Ribadeo durante a noite”.
Isto indica que as aves se desprazan máis aló de limítelos das zonas protexidas, podéndose penetrar así ata onde se pensan situar os parques eólicos mariños.
E engaden, “a análise das alturas de voo, bastante brután debido aos dispositivos utilizados (os únicos dispoñibles para especies tan pequenas) revela, como era de esperar, alturas baixas, en xeral por baixo da altura de batida das aspas dos aeroxeradores. Con todo, puntualmente si poden alcanzar alturas de risco, probablemente en condicións de ventos fortes ou moderados. Neste sentido, fará falta unha análise máis detallada e dun maior número de exemplares para alcanzar conclusións sólidas”.
Este estudo demostra que é necesario levar a cabo investigacións máis extensas para determinar a localización dos parques para que non representen un perigo para as rutas das aves migratorias.