Galicia entre as peores comunidades na xestión de residuos
Por primeira vez en España, a Autoridade Independente de Responsabilidade Fiscal (Airef) realizou un estudo de avaliación do gasto público (“spending review”) sobre a xestión dos residuos municipais en España. Neste estudo analizáronse os datos tanto por comunidades autónomas como a nivel nacional. Nel, detectouse que, en xeral, España e, máis concretamente, non tódalas autonomías chegan ás cifras mínimas estipuladas pola Comisión Europea. Galicia non é unha delas, ao contrario, atópase entre as que peores cifras teñen.
O propósito deste estudo é proporcionar probas da efectividade e eficacia dos instrumentos que teñen as administracións públicas para cumprir cos obxectivos que España ten en canto á xestión de residuos municipais. Estes, que se definen como “residuos de competencia local” segundo a Lei 7/2022, son o obxecto deste estudo e cobren o período de 2010 a 2019.
A xestión de residuos é unha parte crucial da estratexia europea para desvincular o crecemento económico do uso dos recursos naturais (Novo plan de acción para a economía circular por unha Europa máis limpa e máis competitiva, 2020) e converter a Europa nunha economía climáticamente neutra para 2050 (O Pacto Verde Europeo, 2019). Prevese que o consumo de materias primas duplíquese entre 2020 e 2050 (OECD, 2019), mentres que a xeración de residuos aumentará un 70% entre 2020 e 2050.
Segundo este estudo, España non cumpriu cos obxectivos europeos de redución na produción de residuos e preparación para a reutilización e a reciclaxe establecidos para 2020, a pesar de que a Comisión Europea xa emitira unha alerta temperá en 2018. En particular, España diminuíu a xeración de residuos nun 7,5% entre 2010 e 2020, fronte ao obxectivo do 10%. Ademais, preparou un 40,5% dos residuos para a recuperación e a reciclaxe en 2020, fronte a un obxectivo do 50% (do 55% en 2025). A nivel autonómico, tan só catro comunidades (A Rioxa, Cataluña, País Vasco e Comunidade Valenciana) alcanzaron o obxectivo do 50%, mentres tanto, Galicia atópase moi por baixo da cifra requirida con menos do 40%. O estudo suxire que as comunidades autónomas que enfocaron os seus esforzos en aumentar a recolección separada en orixe están mellor preparadas para alcanzar os obxectivos actuais e futuros.
Se se observa os datos recollidos polo AIReF da distribución porcentual do tratamento dos residuos municipais por comunidade autónoma no ano 2020, Galicia atópase entre as comunidades que non se espera que cheguen ao obxectivo de vertedura en 2025. Mentres que a gran maioría (doce comunidades) superan o 40% esperado, Galicia (chegando ao pouco máis do 30%) e sete comunidades máis se atopan moi por baixo. A porcentaxe de residuos incinerados, en cambio, é bastante alto, superando o 40%, unha práctica que a maioría das comunidades opta por non realizar pola contaminación que esta produce. En contraposición, as porcentaxes de compostaxe e reciclado de recollida separada e recuperado de tratamentos mecánico-biolóxicos non supera o 10% o primeiro nin o 20% o segundo.
A Comisión Europea alertou en xuño de 2023 que España podería non alcanzar os obxectivos establecidos para 2025. A porcentaxe de recolección separada en 2020 foi do 25%, fronte a un obxectivo do 50% para cumprir en 2035. A porcentaxe de residuos enviados ao vertedoiro foi do 49,4%, fronte aos obxectivos do 40% para 2025 e do 10% para 2035. Tamén, os cambios na metodoloxía de cálculo dos indicadores que se implementarán nos próximos anos diminuirán a distancia entre España e o cumprimento dos obxectivos.
Para conseguir as melloras requiridas, AIReF ve necesario realizar un cambio estrutural para lograr o cumprimento dos obxectivos normativos e enfocarse nas prioridades establecidas na xerarquía de refugallos (prevención, reutilización e reciclaxe). AIReF determinou tamén que sen unha lexislación específica sobre residuos, as comunidades autónomas han quedado sen unha regulación que sexa aplicable ás entidades locais sen unha ordenanza de xestión de residuos. En xeral, a regulación competencial territorializada que establecen as leis de residuos autonómicas permite un maior axuste á natureza das entidades locais de cada comunidade autónoma, xa que nin as entidades locais nin as agrupacións supramunicipais son homoxéneas en todo o Estado.
A Lei 22/2011 obrigou ás comunidades autónomas a elaborar plans de xestión de residuos autonómicos. A Lei estableceu os contidos destes plans e revisounos cada seis anos. Antes do 12 de decembro de 2013, tamén estaban obrigados por esta Lei para aprobar programas de prevención de residuos, os cales podían ser incorporados aos plans de xestión de residuos (o que foi elixido pola maioría) ou aprobados de forma independente.
Nalgunhas situacións, a aprobación dos plans de xestión autonómica atrasouse, do mesmo xeito que a creación dunha estratexia estatal para a economía circular. O informe de revisión da implementación da normativa ambiental da UE (Comisión Europea, 2017) evidenciou a falta dunha estratexia nacional específica e completa en relación á economía circular. Galicia xa contaba coa Lei 10/2008, do 3 de novembro, de residuos, que anos despois foi modificada (Lei 6/2021, do 17 de febreiro, de residuos e chans contaminados).
En 2019, só tres das nove comunidades autónomas que afirmaron ter unha regulación autonómica para os xestores de refugallos (Illas Baleares, Galicia e País Vasco) controlaron a rastrexabilidade, unha parte importante para comprender os procesos de transformación e comercio de residuos. Deste xeito, ter unha regulación máis esixente nos aspectos de rastrexabilidade durante as distintas fases da xestión de residuos sería beneficioso para ter un maior control sobre infraccións no transporte, a recollida ilegal de residuos ou a venda ou cesión de residuos en condicións irregulares. Ademais, podería requirir un maior control sobre delitos como o abandono, a vertedura, o almacenamento ou a eliminación incontrolada de refugallos.
En canto á recollida selectiva de residuos, a Comisión Europea ha sinalado a España en varias ocasións a necesidade de mellorar os seus sistemas de recollida selectiva. Segundo o Informe de revisión da aplicación da normativa ambiental da UE (Comisión Europea, 2017), era necesario "centrarse en mellorar a eficacia da recolección separada co fin de aumentar as taxas de reciclaxe (incluídos plans específicos de xestión de biorresiduos)." Dous anos despois, esta avaliación ampliouse indicando a necesidade de "mellorar e ampliar a recollida separada de residuos, incluídos os biorresiduos".
Así como tamén esixiu que, para garantir altas porcentaxes de recollida de residuos reciclables, establecésense normas mínimas de servizo en relación coa recollida separada (por exemplo, frecuencia de recollida, tipos de contedores etc.)/ etc.) nos municipios. En xeral, as comunidades autónomas que estableceron a obrigatoriedade de colleitar separadamente a fracción orgánica con anterioridade á normativa estatal han obtido mellores resultados nesta técnica.
Para conseguir as melloras requiridas, AIReF ve necesario realizar un cambio estrutural para lograr o cumprimento dos obxectivos normativos e enfocarse nas prioridades establecidas na xerarquía de refugallos (prevención, reutilización e reciclaxe). AIReF determinou tamén que sen unha lexislación específica sobre residuos, as comunidades autónomas han quedado sen unha regulación que sexa aplicable ás entidades locais sen unha ordenanza de xestión de residuos. En xeral, a regulación competencial territorializada que establecen as leis de residuos autonómicas permite un maior axuste á natureza das entidades locais de cada comunidade autónoma, xa que nin as entidades locais nin as agrupacións supramunicipais son homoxéneas en todo o Estado.
En conclusión, o estudo determinou que España ten un atraso na política de residuos en comparación cos países da súa contorna, o que require de cambios graduais na xestión de refugallos municipais en todos os niveis da administración pública. Insiste en que é importante que estas modificacións enfóquense na implementación de incentivos que demostraron ser efectivos noutros países ou que teñan probas sólidas. A nivel autonómico observouse un gran atraso en canto aos obxectivos establecidos para 2030 no tratamento de residuos. No caso de Galicia, esta sitúase entre as comunidades máis atrasadas en xestión e tratamento de residuos. En cambio, foi unha das comunidades que creou unha lei de residuos moito antes de que o Goberno tivese que obrigar ás autonomías para creala pola falta desta na maioría dos lugares. Con todo, a pesar da creación da devandita lei, Galicia segue atopándose moi por detrás da maioría tendo aínda moito que mellorar.