Colexios para afrontar o cambio climático
O cambio climático xa non é unha ameaza futura, senón unha realidade con efectos concretos sobre a vida cotiá, especialmente nas xeracións máis novas. As ondas de calor, cada vez máis frecuentes, prolongadas e intensas, afectan con especial forza á poboación infantil. Neste contexto, as escolas atópanse nunha posición especialmente vulnerable ao seren espazos de permanencia prolongada para nenos e nenas durante as horas centrais do día, e en moitos casos as súas infraestruturas non están preparadas para soportar as novas condicións climáticas. A adaptación arquitectónica dos centros escolares, combinada cunha transformación pedagóxica coherente, perfílase como unha liña prioritaria de acción se se quere garantir o dereito á educación en condicións de seguridade, benestar e equidade.
España atópase entre os países onde os impactos do cambio climático sobre a infancia serán máis severos. Así o sinala o informe Nacer durante la crisis climática, publicado por Save the Children, que recolle estimacións alarmantes: os nenos nacidos en 2020 experimentarán, de media, 4,5 veces máis ondas de calor ca aqueles nacidos en 1960. Mesmo nun escenario de cumprimento dos obxectivos do Acordo de París (que limitan o aumento da temperatura global a 1,5 ºC), a infancia e a adolescencia estarán máis expostas a fenómenos extremos ca as xeracións anteriores.
As implicacións desta tendencia xa se senten no funcionamento dos centros escolares. As ondas de calor non só son máis intensas, senón que tamén se adiantan no calendario, afectando ao alumnado durante o horario lectivo. En Andalucía, por exemplo, a lexislación permite a saída anticipada do colexio ás 12:00 en caso de temperaturas extremas. Esta medida procura preservar a saúde do alumnado, pero á vez presenta importantes desafíos educativos: perda de horas de clase, fragmentación da aprendizaxe e dificultade para manter unha rutina escolar estable. Fronte a isto, gaña forza a necesidade de reformas estruturais que permitan ás escolas resistir condicións climáticas adversas sen comprometer a súa función pedagóxica.
En resposta a este reto, diversas cidades europeas comezaron a poñer en marcha proxectos de transformación das súas infraestruturas escolares. Un exemplo destacado é o proxecto Cool Schools, liderado polo investigador Francesc Baró, profesor na Vrije Universiteit Brussel. Esta iniciativa, desenvolvida en cidades como Bruxelas, Barcelona, París e Rotterdam, busca converter as escolas en refuxios climáticos mediante solucións baseadas na natureza. Entre as intervencións implementadas destacan a substitución do asfalto por superficies vexetais, a creación de zonas de sombra mediante arborado ou pérgolas naturais, e a optimización da infraestrutura verde en patios e contornos escolares. Nalgúns casos, como en París ou Bruxelas, tamén se están redeseñando as rúas próximas aos centros para reducir a radiación térmica e mellorar a calidade ambiental do contorno inmediato.
Estas actuacións non só se traducen nunha mellora do confort térmico. Segundo as investigacións do propio proxecto, os beneficios son múltiples: desde o aumento da biodiversidade urbana ata impactos positivos no desenvolvemento cognitivo, a atención e o benestar emocional do alumnado. Baró subliña que “os xardíns escolares verdes teñen a capacidade de acoller unha biodiversidade semellante á dos parques urbanos”, o que, ademais de enriquecer o contorno educativo, favorece a conectividade ecolóxica dentro da cidade. Deste xeito, a infraestrutura escolar deixa de ser un espazo unicamente funcional para converterse nun nodo activo dentro do sistema urbano e ambiental.
Un aspecto central do proxecto é a súa dimensión social. En Bruxelas, por exemplo, observouse que os centros escolares situados en barrios de rendas altas teñen maior cobertura vexetal. Porén, a evidencia recollida por Cool Schools amosa que os beneficios dos contornos naturais son aínda máis significativos para o alumnado máis vulnerable, especialmente en relación con síntomas de hiperactividade, estrés e problemas de comportamento. Esta desigualdade evidencia que non se trata só dunha cuestión ambiental, senón tamén de equidade e xustiza social. Garantir o acceso universal a contornos escolares resilientes e saudables convértese así nun factor clave para reducir fendas educativas e de saúde nun contexto de crecente desigualdade climática.
A participación da comunidade educativa é outro dos piares do enfoque. Baró insiste en que as transformacións non poden limitarse a unha mellora estética ou técnica do espazo. “Para que teña éxito, non abonda con cambiar o patio. Hai que favorecer tamén un uso pedagóxico do espazo, que o profesorado o incorpore como un contorno de aprendizaxe”. Esta idea implica unha concepción máis ampla do currículo, na que o medio físico non sexa só un contedor, senón unha ferramenta activa para o ensino. Os patios verdes, por exemplo, poden converterse en laboratorios ao aire libre para a aprendizaxe das ciencias naturais, en espazos de socialización máis inclusivos ou en escenarios para traballar a conciencia ambiental desde idades temperás.
O despregamento do proxecto está medrando de forma progresiva. En Barcelona, o número de escolas implicadas pasou dun piloto inicial de dez centros a máis de cen. París propúxose reformar todos os seus contornos escolares antes do ano 2030. En Bruxelas, a transformación de 20 institucións educativas xa está en marcha. Porén, a situación xeral segue a ser insuficiente, xa que a maioría dos colexios europeos aínda non acadan os niveis mínimos desexables de infraestrutura verde, e moitos deles localízanse en barrios con escasa cobertura vexetal e elevada vulnerabilidade social.
España, polo momento, avanza de forma desigual. Algunhas comunidades autónomas e concellos comezaron a introducir medidas puntuais, pero aínda non existe unha estratexia nacional coordinada que integre criterios de adaptación climática no deseño, rehabilitación ou mantemento dos centros escolares. Tampouco se xeneralizou o enfoque pedagóxico que vincula estes cambios cunha educación ambiental estruturada. A oportunidade de actuar de forma preventiva está aberta, pero o tempo para facelo de maneira efectiva redúcese.
Nun escenario no que o cambio climático condicionará as condicións de vida, os colexios non poden quedar á marxe. Asegurar que a infancia poida aprender en espazos saudables, seguros e resilientes será unha das chaves para garantir unha educación de calidade nas próximas décadas. A arquitectura e a pedagoxía, unidas nunha visión compartida, poden e deben responder a esta esixencia. Os pasos dados por algunhas cidades europeas amosan que é posible. Falta, agora, que esa posibilidade se converta nunha prioridade a maior escala.